HONDARRIBIAK
BERE HISTORIA DU
Hondarribia egun herri txiki bat da eta Bidasoa ibaiaren bokalean, bereziki eder eta lasaia den parajean, kokatuta dago. Dena den, Frantziako erreinuarekin mugakidea izanik, bere kokapena estrategikoa zen eta mendeetan zehar gerra-jarduketa nabarmena izan zuen.
Hiribildua badiari begiratzen zion muino txikiaren gainean eraiki zen, defendatzeko oso posizio sendoan, beraz, erreinurako giltzatzat jotzen zen. Izan ere, Gaztelan sartu nahi zuen orok lehenik eta behin toki hori menderatu behar zuen.
Hirigunean oraindik iragan heroiko horren aztarna ugari daude eta ikusteko aukera izango dugu. Ildo horri eutsiz, Euskal Autonomia Erkidegoan ongi kontserbatutako gune gotortu bakarra da.
Gaztelako Alfontso VIII.a
HONDARRIBIA NAFARRA
Garai batean Hondarribia, Gipuzkoa guztiarekin batera, Nafarroako erresuman sartuta zegoen. Errege nafarrek berehala ulertu zuten badiaren gaineko muinoaren garrantzi estrategikoa, hainbat erreinuren bidegurutzean subiranotasun mugagabea zuen gunean kokatuta zegoelako.
Alderik altuenean gotorlekua altxatu zuten, ziurrenik jada X. mendean. Bi mende geroago, erresuma zaharrari etsai indartsuak azaldu zitzaizkion eta gutiziaz begiratzen zituzten kostaldeko ondasunak. Gipuzkoa, itsasorako irteera bakarra, galduz gero, Nafarroa barneko erreinu bihurtuko zen, Gaztela eta Aragoiren artean itxita. Hala, lehenago edo beranduago, heriotza iritsiko zen.
Saihesteko, Antso Jakintsuak Gipuzkoako kostaldea birpopulatu eta gotortzea erabaki zuen eta, horretarako, hiribilduak sortu zituen. 1180. urtean Donostia hiribildua eratu zuen eta apur bat geroago Hondarribia nahiz Getaria.
HIRIBILDUAK
Hiribilduak herri harresituak ziren eta erregeak emandako lege eta pribilegioen arabera arautzen ziren. Legerik gabeko mundu ilunean, zaldun feudal boteretsuek menderatzen zuten eta, ondorioz, hiribilduak jendea erregearen lurraldeko puntu estrategikoetarantz erakartzeko apeua ziren. Pixkana hiribilduen sare trinkoa sortu zen eta legea nahiz ordena ezarri zuten eta, bide batez, bideak eta lur mugakideak seguruago bihurtu ziren.
Bestalde, Hondarribia eta Donostia bereziki gotortuak zeuden, harresiaz gain, gaztelua baitzuten.
GAZTELARA PASABIDEA
Alabaina, Antso Jakintsuaren arreta guztia ez zen nahikoa izan. 1200. urtean Nafarroak betirako galdu zuen itsasora irteera, Gaztelako erregeak, Alfontso VIII.ak, Araba eta Gipuzkoa menderatzea erabaki zuenean. Lurralde horiek tartean zituela ezin ziren bere Gaztelako erreinua eta jaraunspenean erreklamatzen zuen Akitaniako eskualdea (Frantziako kostaldea) konektatu. Modu horretan, Hondarribia hiribildu gisa eratu zenetik urte batzuk igaro ahala, Gaztelakoa izatera pasa zen.
Nafarroako historian behin eta berriz aldarrikatu zen Hondarribia euren portu natural zela. Nolanahi ere, bien artean ekonomia- eta merkataritza-lotura bereziak beti mantendu ziren. Hondarribia hiribilduak berak hainbatetan eskatu zuen Nafarroan sartzeko, baina epe labur batez gertatu zen XIX. mendeko urte gutxi batzuetan zehar.
HONDARRIBIA ERATU ZENEAN
Gipuzkoako jabe berriak, Gaztelako Alfontso VIII.ak, korrika eta presaka lortu berriak zituen hiribilduen pribilegioak berretsi zituen. Hondarribiko forua 1203. urtean baieztatu zen eta fundazioaren datatzat jo ohi da, nahiz eta hiribildua, itxuraz, lehen aipatu dugun bezala, Nafarroak urte batzuk lehenago sortu zuen.
Hiribilduak jarduera nagusi bezala zituen arrantza eta merkataritza. Biztanle gehienak, baita itzal handikoenak ere, merkatari eta marinel gaskoiak ziren. Frantziako kostaldeko Baiona eskualdetik etorriak ziren, Donostia eta Getaria itsas hiribilduetan gertatutakoaren antzera. Gaskoiek euren hizkuntza hitz egiten zuten eta oso ondo mugitzen ziren Europako merkataritza-zirkuluetan. Bertako biztanleekin, ordea, harreman urria zuten eta, ondorioz, mende bat igaro arte ez ziren gizarteratu, ezta horiekin elkartu ere.
Sortu eta gutxira jada Hondarribian Erdi Aroko ogibide tradizional guztiak zeuden gremioetan antolatuta: gabarrariak, teilaginak, egurrezko ontzi-egileak, sastakai-egileak, kapa-egileak, zapataginak, ostalariak, errotariak, olagizonak, ikazkinak…
Hondarribian eta kostaldeko beste hiribildu batzuetan, dirudienez, bizia antzekoa zen. Hondarribiaren kasu zehatzean, kokapen mugakideak ez zituen arazo gehiegi sortzen, Bidasoako iparraldeko lur frantsesak (Akitaniako dukerria) duela mende asko Ingalaterrako erregearen esku baitzeuden.
XV. MENDEA: PROTAGONISMO HANDIAREN HASIERA
Guztia ustekabean aldatu zen, Frantziak ondasun horiek 1453. urtean, Ehun Egunen Gerraren amaieran, berreskuratu zituenean. Bizilagun berriekin mugan tentsioa areagotuz joan zen. Egun batetik bestera, Hondarribia oso gune garrantzitsu bihurtu zen eta gero eta gehiago nabarmendu zen.
Harrezkero, etengabe zeuden alerta-egoeran. Edozein gertaerak tupustean hiribilduaren normaltasuna asalda zezakeen, batik bat, Gaztelako erregea ahula azaltzen zelako, mugakide boteretsuaren nahi handia pizten bazen. Hori gertatu zen, hain zuzen, Gaztelako Enrike IV.ak bere anaiarekin arazoak izan zituenean. Erreinua lehian zuten eta Frantziaren inbasioa hurbil zegoen.
Hurrengo krisia gutxira sortu zen. Enrike IV.a seme-alabarik gabe hil zen 1474. urtean eta tronua Elisabet Katolikoa bere arrebak hartu zuen, Portugalgo erregearekin ezkonduta zegoen Joana Beltranejaren kontra oinordetza-gerra gainditu ondoren. Bizkaitar eta gipuzkoarrak Elisabeten eta Aragoiko erresumarekin lotura-proiektuaren aldekoak ziren; bien bitartean, Frantzia, bizilagun indartsuaz beldur zenez,Beltranejaren alde agertu zen.
Elisabet Katolikoa
Hondarribia 1476. urtean, Errege Katolikoek esku hartu baino lehen.
1476KO SETIOA
Hau izan zen 1476an hiribilduaren lehenengo setio garrantzitsuaren testuingurua. Aurrekoaren harira, zehatz-mehatz kontatu zuen Errege Katolikoen kronikariak:
Frantziako erregea mugara 40.000 gizakirekin hurbildu zen Gipuzkoa probintziari gerra egiteko eta Hondarribiko hiribildua inguratzeko. Erregearen ustez, hiribildua hartuz gero, lehenengoa eta probintzia osoan indartsuena zenez, oso erraza izango zitzaion gainerakoak menderatzea.
Ondoren, hiribilduko defentsa naturalei buruzko deskribapen interesgarria egin zuen:
Hiribildua gailurrean kokatuta dago eta horma altuak ditu; hala eta guztiz ere, goraldietan itsasoak inguratzen du alde batetik eta hormaren erdiraino igotzen da. Lehorrean gelditzen den zatia dorrez beteta ageri da eta kokapenak indartsuago bihurtzen du, lursail malkartsua eta menditsua delako. Ildo horri eutsiz, zaldiak eta gainerako piztiak ia ezin daitezke mugi.
Frantsesak Gipuzkoan sartu ziren eta hondamendi handiak eragin zituzten, baita hiribildu hurbilak erre ere bai. Kronikariak Hondarribia setiorako nola prestatu zen eta hiribildua menderatzeko lehenengo saiakera nola gertatu zen kontatu zuen:
Frantziaren indarra ikusirik, probintziakoek erreginari laguntza eskatu zioten. Orduan, bera Burgosen zegoen eta Juan de Gamboa jauna bidali zuen Hondarribian sartu eta kapitaintza hartzeko. Halaber, hiribildu eta ibarretako jendeari eskatu zion frantsesei erresistentzia azaltzeko, bere erresumetan gerra egiten murgilduta baitzeuden.
Juan de Gamboa Hondarribian bertako 1.000 gizakirekin sartu zen eta lubaki, bastioi, hobi eta bestelako defentsa handiak egituratu zituen.
Frantsesak gutxi gorabehera 3.000 urratsera kokatu ziren eta barrutik botatzen ziren bolbora-tiroek saihestuta, gerra egiteko hiribildura ezin zirenez iritsi, bertaraino lubaki irekia gauzatzea erabaki zuten.
Une horretan hiribildukoek behetik, eginak zituzten bastioi eta babeslekuetatik, defendatzea aukeratu zuten. Xede horrez, dorreen eta almenen zatirik altuenak eraitsi zituzten. Hala, artilleria etsaiak horma bota eta eraisten bazuen, eroritako harriek azpian hiribildua defendatzen ari zirenei ez zizkieten kaltetuko.
Hori xehetasun interesgarria da: Erdi Aroko defentsak, hormen altuera izugarrian oinarritutakoak, artilleria modernoak zuen indarrerako desegokiak izaten hasi ziren. Aurrekoaren harira, urte batzuetan gotortze-teknikak erabat aldatu ziren eta harresi askoz baxuagoak eta erresistenteagoak egiteari ekin zioten.
Juan de Gamboa jaunak lan izugarria egin zuen hiribildua defendatzeko. Horrenbestez, frantsesek min gutxi egiten zutela ikusirik, berehala etsi zuten. Modu horretan, bederatzigarren egunean Baionara erretiratu ziren eta oso haserre hartu zituzten bertan. Kronikariak hala kontatzeko du Frantziaren bigarren erasoa:
Frantziako erregeak antolatutako defentsaren ondorioz bere jendeak helburua ez zuela lortu jakin zuenean, kapitain eta jende gehiago bidali zituen. Ardura osoz setioa berriz errepikatzea eta ondorerik izan gabe inola ere atzera ez egitea agindu zuen.
Bien bitartean, Hondarribikoek defentsa eta bastioi berriekin hiribildua gotortu zuten eta dagoeneko frantsesei ez zieten errezelorik. Gainera, estutasunen batean egonez gero, erreginaren aginduz eskualdeko jende guztia ohartarazita zegoen laguntzera joan behar zuela.
Bi bandoetatik bolbora-tiro handiak bota ziren eta lubakietan eskuz harriak jaurtikitzeko moduan elkarren ondoan borrokatu zuten. Egoera horretan iraun zuten frantsesek setioan bi hilabetez. Egun askotan gatazka eta borroka handiak antolatzen ziren eta alde bietatik jende ugari hiltzen zen. Dena den, frantsesei ezinezkoa zitzaien hormaraino iristea, hiribilduak kanpoan defentsa handiak baitzituen eta barruan jende askok defendatzen baitzuen.
TOKIAREN GARRANTZIA ETA ERREGINAREN ESKEA
Setioak huts egin ondoren, toki indartsu honen garrantzia argi eta garbi gelditu zen, beraz, ardura handia jarri behar zen hori defendatzeko orduan. Hala adierazten zion memorial batek Nafarroako erregeari: “hiribildu hori galduz gero, Gipuzkoa osoa galduko da eta Gaztela nahiz Nafarroarako sarbidea libre geldituko zaie”.
Garai hartan dagoeneko beila eta zaintzei buruzko berria dugu. Hiribilduko biztanle guztiek zaintza- eta beila-txandak bete behar zituzten ezinbestez, harresietan zehar ibiltzeaz gain ustekabean ez hartzeko.
Setiotik hogei urte igarotakoan, Frantziarekin harremanak berriz okertu ziren eta berehalako erasoaren beldur ziren beste behin batez. Erregeek berriz ere Hondarribiari erreparatu zioten. Elisabet Katolikoaren eta gazteluko alkate berriaren arteko posta-trukea etengabea zen. Hasieratik jakinarazitakoaren arabera, “Hondarribiko gotorlekua gure erreinuak gorde eta zaintzeko nagusia da”.
1496. urtean harresietan eta gazteluan defentsa berriak eraikitzea agindu zion eta ingeniari onenek zuzendu zituzten lan horiek guztiak.
Hondarribian gertatutako guztiaren inguruan erreginak behin eta berriz eskatzen zuen. Horniduraz arduratu zen eta Burgosetik nahiz Andaluziatik mantenugaiak helaraztea agindu zuen. Gainera, gazteluko soldaduekin tirabirengatik kezkati azaldu zen. Montoya zelakoak sortutako heriotzaren ondorioz istilu larria gertatu zen eta giroa asaldatuta zegoen. Erreginak alkateari idatzi zion:
“Zuen esanetan gerra-jendearekiko lur horietakoek duten nahimen txarra gerra-jendeak ematen dien tratu txarretik dator. Zuk begiratu behar diozu inork tratu txarra ez jasotzeari. Jardun arduraz aukerak deuseztatu eta guztion artean gauzak antolatzeko. Helburua guztiak bakez bizitzea da. Hala, behar ez dena egiten duenari zigortu behar zaio”, justizia egitea luzatuz gero, eragozpen larriak baitakartza, eta “eginda, guztia apaldu eta lasaitzen baita”.
Donostian, hots, Gipuzkoako beste toki indartsu batean, gertatzen zen bezala, hiribilduan soldadu-kopuru garrantzitsua zegoen eta buruhauste ugari sortu ziren. Soldaduak kanpokoak ziren eta ez zuten udal-agintaritzak esandakoa bete behar, horrenbestez, inolako kontrolik gabe jarduten zuten, bizilagunei lapurtzen zieten eta kalte ugari sortzen zizkieten. Gizarte-bizi guztia nahasten zuten eta kontzejuak erreginari horregatik kexa mordoa helarazi zion.
JOANA EROA ETA BESTE BISITARI FAMATU BATZUK
Une horretan Frantziarekin krisia izu gehiegirik gabe ebatzi zen eta bi monarkien artean lortutako tregoari esker, hiribilduaren historia txikia idazten duen mugarri bat gertatu zen: Felipe Eder eta Joana Eroaren bisita.
Senar-emaztea Hondarribira Toledorako bidean Frantzia osoa zeharkatu ostean iritsi zen. Nolanahi ere, han Gorteek biak erresumaren legezko jaraunsle onartu zituzten.
Egonaldia hainbat egunez luzatu zen. Horren inguruan istorio mamitsuak konta daitezke eta aztarna txikiak utzi zituzten, baina ibilaldian komentatuko ditugu.
Hau ohikoa izan zen Hondarribiaren historian: bisitatu zuten pertsonaia ospetsuen kopuru handia, eta hiribildu mugakideak izandako protagonismo diplomatikoa, alegia. Hala, hirigune historikoko etxe ugari gertaera horien lekuko suertatu zen.
Joana Eroa
Karlos V.a
Frantziako Frantzisko I.a
KARLOS V.A
Errege Katolikoentzat Hondarribia dagoeneko toki erabakigarria izan bazen, oraindik garrantzi handiagoa hartu zuen bere bilobaren, Karlos V enperadorearen, erreinuan. Hiribildua berarentzat gune indartsu eta erabat nagusi zen. Gure bisitan ikusiko ditugun harresiak oinarrian berak altxatu zituen.
Erresuma hispaniarraren boterea areagotzen zen neurrian, Frantziarekin tentsioa gero eta gehiago estutzen zen. Alajaina, une horretan tronuan Alemaniako enperadorea zegoen eta Italia, Austria nahiz Herbeheretan zituen ondasunekin Frantzia alde guztietatik inguratzen zuen.
Aurrekoari eutsiz, Frantziako erregeak, Frantzisko I.ak, bere etsai handiaren boterea ahultzeko aukerarik ez zuen pasatzen utzi, nahiz eta horretarako turkiarrarekin elkartu behar izan. 30 urtez Europak kontinenteko bi gizon boteretsuenen artean borroka ikaragarria ikusi zuen.
Lehenengoan frantsesa suertatu zen garaile. Enperadorea ia nerabea zen. Penintsulatik kanpo zegoen eta komuneroak matxinatuak zeuden, beraz, erreinurako oso une zaila zen. Frantzisko I.a Nafarroako erregearekin adostasunera berehala iritsi zen. Horrek Frantzian erbesteratuta urte asko zeramatzan tronua berreskuratu nahian, Fernando Katolikoak hamarkada bat lehenago bereganatu ostean.
Ia erresistentziarik gabe, frantsesak eta nafarrak Iruñean sartu ziren eta erresuma zaharra hartu zuten. Ondoren, erraztasun berdinarekin, inperioko soldatuek berreskuratu zuten. Saiatuak, frantses eta nafarrak mugan kontraerasoa antolatu zuten eta menderatu arte Hondarribia inguratu ere bai. 1521eko urriaren 18a zen eta luzerako menderatu zuten. Frantzia eta Nafarroatik hiru mila soldatu indartsu egin ziren eremuan eta Nafarroako erregearen izenean gazteluan bandera gorria astintzen egon zen.
Bi urtez baino gehiagoz Hondarribia eurena izan zen. Penintsula guztiak, ordea, iraina biziki sentitu zuen, Europa osoak baitzekien enperadoreak Hondarribia, bere erresumaren lehenengo bastioia, galdu zuela.
Karlos V.ak gauez loa galtzen zuen berreskuratzea ezinbestekoa zela pentsatuz. Diru asko gastatu zuen Alemaniako mertzenarioei, lansquenete famatuei, ordaintzeko. Horiek hainbat hilabetez hiribildua setiatu zuten eta azkeneko lau egunetan bonbardaketa gogorra jasan zuen. Hala, harresiak eta etxeak aurri egoeran gelditu ziren.
1524an tokia berreskuratu bezain laster, enperadoreak arreta handiz gotortzea erabaki zuen. Europako beste gune batzuetan jarduteko eskuak aske izan nahi bazituen, bere erreinuko atea ondo itxi behar zuen.
Zenbait hamarkadatan, obrak hurbiletik jarraitu zituen eta 1539. urtean bertaratu zen guztia zehatz-mehatz ikuskatzeko. Hormak eta bastioiak altxatzea oso garestia izan arren, betiere gunea galdutakoan soldatu profesionalak mugiaraztea baino merkeagoa zen.
Frantziakoaren aurkako bigarren gudua enperadoreak irabazi zuen, ezin sinetsizko zorte-kolpeari esker. Horretan ere Hondarribiak bere zeregina izan zuen. Pavian, Italiako iparraldean, borrokatzen ari ziren. Borroka frantsesen alde ebatziko zela zirudienean, ohiz kanpoko gertakaria izan zen: guduan hiru soldaduk Frantziako erregea bera preso hartzea lortu zuten.
Frantzisko I.a Madrilera eraman eta gazteluan atxilotu zuten. Urtebete igarotakoan, egoera irregularra dagoeneko gehiegi luzatzen ari zen eta azkenean 7 eta 8 urteko bere bi seme nagusien ordez trukatzea erabaki zen. Trukea Hondarribian egin zen 1526. urtean, beraz, Frantziako erregea hiribilduko bisitari ospetsuen zerrendan sartu zen eta alkateak nahiz agintariek begirune handiz hartu zuten.
Hurrengo egunean Bidasoa ibaiaren erdian trukatu zuten, hark bi erreinuak bereizten baitzituen. Segizio bakoitza bere ibaiertzetik abiatu zen eta erritmoz arraunketan jardun zuten aldi berean itsasontzi neutralera iristeko. Hori erdian zegoen zain. Bertan erregeak eta bere semeek elkarri besarkatu zioten eta, gero, banandu egin ziren jomugak trukatzeko.
Erregeak bere askatasuna oso desiragarri zuen. Horrenbestez, Frantziako ibaiertzera iritsi zenean uretara erosi zen. Baina ez zitzaion axola! Zaldian igo eta poz handiz iparralderantz abiatzen zen bitartean honako hau garrasi egin zuen: Ni neu naiz erregea! Ni neu naiz erregea!
Bestalde, printzeak Hondarribian hartu zituzten bere aitaren adeitasun beraz eta gero Segoviara joan ziren bahitu gisa. Lau urte igaro ondoren, ia nerabeak zirela, Hondarribira itzuli ziren berriz trukatzeko. Orduan, urrez bestetako kutxak erabili ziren. Nolanahi ere, prozedura berdinaz baliatu zen trukea egiteko.
Gerra irekiko aldiez gain, hiribilduan maiz tentsio-uneak bizitzen ziren, gertu ikusten baitzen inbasioa. Arriskua etekina ateratzeko iruzurraren emaitza izan zitekeen. Batzuetan Bidasoan zehar erasoa mehatxatzen zen, Katalunia, Italia edo Europako beste edozein puntutan erasotzeko egiazko asmoa ezkutatze aldera.
PRIBILEGIOZKO ERREGIMENA
Frantziarekin etengabeko gerrek mende eta erdi iraun zuten, hain zuzen, XV. mendearen amaieratik XVII. mendearen erdialdera arte, iraupen hori izan baitzuen Espainiako hegemoniak kontinentean.
Denbora horretan, Hondarribiari ahalegin beliko ikaragarria eskatu zitzaion. Gerrarekin behin eta berriz hiribildua suntsitzen zen eta gizaki asko hiltzen ziren. Hala adierazi zuen erregeak memorial batean: “gure bekatuengatik edo kokapen mugakidearengatik gerrarako arriskuak ditugu eta pobrezia, miseria eta suntsipen handiak jasan ditugu, hiribilduko gizaki onenak hil eta etxaldeak nahiz itsasontziak suntsitzeaz gain (…). Hiribildu honetan egin den suntsipen orokorra ez da beste toki batzuetan gertatu, beraz, bakarrik sentitu ahal izango du lehen ezagutu zuenak eta orain ikusi duenak”.
Kalte horiek guztiak ordaintzeko, errege guztiek abantaila eta salbuespen fiskalak eman zizkioten, bizilagunen inbidiarako egiazko pribilegio-erregimena egituratu arte.
Hondarribiko itsasontziek portu guztietan lehentasuna zuten. Are gehiago, elikagaiak urriak zirenean, Kantauriko eta Galiziako, Andaluzia eta Kanarietako portuek hiribilduari hornitzeko salgaiak eman behar zizkioten, euren beharrak alde batera utzita. Hala, nahasitako udalerriak kexu ziren, baina behin eta berriz monarkiak pribilegio horiek berretsi zituen. Garai hartan Hondarribia ondo hornituta egotea estatuko arazo larria zen.
FELIPE II.A ETA AUSTRIA TXIKIAK
Karlos V.ari Felipe II.ak jarraitu zion, eta esamesen arabera, bere inperioan ez zen eguzkia sartzen. Bere agindupeko lur zabaletan itsas borroka ugari zituen irekita. Erregeak kostaldeko hiribilduen, eta bereziki euskal kostaldean zeudenen, esperientzia behar zuen, marinelak mundu osoan famatuak zirelako. 1574. urtean Hondarribiak itsasontzi eta marinelekin erregearen ontzidiari lagundu behar izan zion. Erreklutatzeak 75., 77., 82., 86. eta, azkenik, Itsas Armada Garaiezinaren hondamendirako 1588.ean errepikatu ziren. Orduan, hainbeste ahaleginen ondorioz ahituta zegoen eta gehiago ezin zuela onartu zuen. 1604. urtean gerrarako itsasontziak bahitzez eta marinelak erreklutatzez salbuetsi zitzaion.
Erresuma guztian nekearen seinaleak antzematen hasi ziren. XVII. mendea abiarazi zenetik, gainbeheraren ikurrak gero eta kezkagarriagoak ziren. Karlos V eta Felipe II handien ondoren, “Austria txikiak” izenekoak etorri ziren, baina beren balidoek menderatzen zituzten. Penintsula beherantz zetorren. Erregeen altxortegia hutsa zegoen eta fronte gehiegi zituzten.
Gainera, Olivares konde-dukea –Felipe IV.aren balidoa- Espainiara ontziratu zen “Hogeita Hamar Eguneko” zorigaitzezko gerran. Nazioa arrisku bizian zegoen, baina aurrerapen protestantearen aurka kausa katolikoa defendatzeko guztiak gutxi zirudien.
Richelieu kardinal ahalguztidunak, Frantziako lehenengo ministroak, barre egiten zuen bere bizilagun zintzo eta ahularen idealismo suizida ikusita. Ondo zekien bakarrik fedea ez zegoela jokoan gerra horretan, Europan oreka politiko berria baizik eta Espainiako hegemoniarekin betirako amaitzeko prest zegoen. Horrenbestez, kardinal pragmatikoa bando protestantearen alde azaldu zen Espainiari akabera emateko. Izan ere, saldukeria handitzat jo zen.
1638KO SETIOA
Testuinguru horretan hiribilduko historian arma-gertakari famatu eta gogoangarriena gertatu zen: 1638ko setioa, gertaera mitikoa. Ildo horri jarraiki, urtero Hondarribiko herri-jaietan oroitzen da, baina kronikariari utziko diogu hitza:
1638ko uztailaren 1ean Hondarribia oharkabean zegoen 18.000 gizakirekin armada frantsesa iritsi zenean eta Condéko printzea zen buru. Aurretik jadanik Irun, Oiartzun, Lezo, Errenteria eta Pasaia menderatuta zituen.
Une horretan hiribilduan, gazteluko soldadu eta bertakoen artean, 700 gizaki armatu zeuden, baina defendatzeko ez ziren nahikoak. Probintziak hiribildu hurbiletatik beste 77 ekarri zituen, eta egun batzuk geroago, itsasgora aprobetxatuta, beste 320 sartzea lortu zuten. Guztira 1.100 defendatzaile inguru ziren; artilleria ugari zuenez, askoz indartsuagoa zen armadari aurre egiteko.
Setioa itxi baino lehen, emakume ausarten multzoa ezkutuan mendian zehar Guadalupeko santutegiraino iritsi zen, hiribilduko parrokiko Ama Birjinaren irudia ekartzeko. Horren aurrean herriak promes egin zuen garaipena lortuz gero, egun hori betiere jaiegun izango zela.
Uztailaren amaieran, setioaren lehenengo hilabetea betetzear zegoenean, Gaztelako almirantearen gutuna irakurri zitzaien setiatuak zeudenei. Jakinarazitakoaren arabera, defendatzeko kide askoz osatutako armada osatzen ari zen. Hiribildukoek presaz egiteko eskatu zuten, bolbora, munizio eta elikagai gutxi baitzituzten eta ez baitzekiten zenbat denboraz eutsi zezaketen. Halaber, Felipe IV erregearen gutuna heldu zen, beren balioagatik harro sentitzen zela adierazteko. Horrez gain, promesten zien beren oroimena betikotuko zuela eta kalte guztiak ordainduko zizkiela.
Asteek aurrera egiten zuten eta ez zen laguntzarik iristen. Abuztuaren 15ean, setioaren 46. egunean, Andre Mariaren Jasokundearen jaian, herria elizan bildu zen zaindariari erreguak biziagotzeko. Itxuraz, ezer aldatzen ez zenez, egun batzuk geroago, irudia prozesioan atera zuten, hiribilduaren aurriak ikusita errukia izan zezan.
Abuztuaren 31n frantsesak erasotzen saiatu ziren eta eskailerak erabili zituzten, baina defendatzaileek aurka egiteko bike errea bota zuten. Irailean egoera jasangaitz bihurtu zen. Hormak eroriak zeuden eta etsaiek hobia gainditu zuten. Egoera horretan gutxi ziren defendatzeko eta balarik ez zutenez babesik gabe zeuden.
Frantsesek errendizio-eskaintza egin zuten. Alkateak onetsi nahi zutenen ahotsak isildu zituen: “Entregatzeaz hitz egiten ari den lehenengoa aurkitzen dudanean, nik neuk hilko dut sastadaka”, esan zien. Erantzun ofiziala tokiko gobernadoreak eman zuen. Erasoa egiteko gonbita luzatu zien, eurek kanpokoen laguntzarik behar ez zutelako eta Hondarribiak berez defendatzeko nahikoa zuelako.
Berriz ere errepikatu ziren erasoak. Arrailak ixteko beso nahikoak ez zeudenez, mutikoen talde batek, eskopeta eta mosketeekin, gotorlekuaren horma bat defendatu zuen eta, horretarako, harrietara edo, behar zenean, gorpuetara igo zen.
Azkenean, irailaren 7an, setioaren 69. egunean, Gaztelako almirantearen agintepean sorospen-armada iritsi zen. Frantsesek beren posizioak utzi zituzten eta ihesaldian asko eta asko tirokatuta nahiz itota hil ziren.
Gaztelako almiranteak bere emazteari bidalitako gutunean erasoa deskribatu zuen eta horretarako oso termino errazez baliatu zen. Izan ere, hitz horiek oso ospetsu bihurtu dira: “Adiskide hori: gerrari buruz ezer ez dakizunez, esango dizut eremu etsaia lau zatitan banatu zela: batek ihes egin zuen, beste bat hil genuen, beste bat harrapatu eta azkenekoa ito egin zen. Geldi zaitez Jainkoarekin, ni Hondarribira afaltzera noala”.
Hurrengo egunean almiranteak bere bista aurri-egoeran zegoen udalerritik paseatu zuen. Gainean 16.000 kanoi-bala erori ziren. Ez zen ukitu gabeko etxerik gelditu eta ugari eraitsiak zeuden. Gaixoak eta zaurituak bazter eta atarietan ikus zitezkeen. Euren aurpegi zargalduek tragediaren egiazko magnitudea adierazten zuten.
Armadako 1.100 gizakitik bakarrik 400 gelditu ziren. Setioaren amaieran muniziorik eza larria zen: hiribilduko burdina eta berun guztia kontsumituta zegoen, beraz, etxeetan zegoen peltrea erabili zen eta zilarrarekin ere tirokatu zuten.
Garaipenaren berria erresuma guztian jai handiekin ospatu zen. Gertakariari buruzko antzezlanak, erromantzeak eta olerkiak idatzi ziren. Bat Calderón de la Barcak gauzatu zuen eta ironiaz Frantziakoari emandako jipoiaz hitz egiten zuen. Hondarribiko defentsa Sagunto eta Numantziakoarekin alderatu zen, mito berria eraikitzeko, gainbehera zetorren monarkiak premia sentitzen baitzuen.
Erregeak ordain garrantzitsuak ziurtatu zizkien. Bere balidoak, konde-dukeak, promestu zizkien “pentsa zitzaketenak baino mesede gehiago”. Baina mintzaira erretorikoa besterik ez zen, koroa krak egina baitzegoen… Urtebete geroago arrailek irekita jarraitzen zuten eta herria aurri-egoeran zegoen. Hala, erregeak bakarrik tituluak eman zitzakeen. Defentsa heroikoarengatik, Hondarribiak “hiriaren” titulua jaso zuen. Hondarribiko hiri “ oso zintzo, oso leial eta oso ausarta”.
Hurrengo urtean, askapenaren urteurrenean, alkateak hiribilduaren alde egindako botoa gogoratu zuen eta biztanle guztiak prozesio ospetsuan igo ziren Guadalupeko santutegira. 1639ko irailaren 8a zen eta harrezkero gaur arte gutxi batzuetan ez da ospatu.
Felipe II.a
1638ko Setioaren Egunkaria
1638ko Setioaren Egunkaria
Pirinioetako Ituna sinatzeari buruzko grabatua
Faisaien uhartea edo Konferentziaren uhartea
1660. urtean Frantziako Luis XIV eta Felipe IV.aren arteko topaketa
FRANTZIAREKIN BAKEA
20 urte geroago, 1659. urtean, Hondarribia berriz ere kontinenteko bihotz bihurtu zen. Mende eta erdi etengabe gerratan eman ondoren, Espainiak eta Frantziak Pirinioetako Bake historikoa hemen sinatu zuten. Nolanahi ere, hala esan zioten mendilerroan ipini baitzen bi erreinuen arteko lerro banatzailea. Gertakari handi horrek toki diplomatiko modura Hondarribiaren maila gorena markatu zuen.
Negoziazioak Bidasoa ibaiaren erdian zegoen uhartean, Faisaien uhartean ala Konferentziaren uhartean, garatu ziren, subiranotasuna partekatzen baitzuten. Hondarribiko biztanleak bertaraino joan ziren itsasontzi-mota guztietan jauntxo handi horien sekulako jarraigoak (kasaka brodatuak, karrozak, eta ile-orde hautseztatuak) ikustera.
24 konferentzia behar izan zituzten puntu gatazkatsu guztiak argitzeko. Bilera bukaezinekin hiru hilabete igaro ondoren, bakea sinatu zuten eta Hondarribiko elizan Te Deum ospetsua abestu zen. Hurrengo urtean, 1660an, hitzarmena Eguzki izeneko Frantziako Luis XIV erregearen eta Austriako Maria Teresaren, hau da, Espainiako Felipe IV erregearen lehenengo alabaren, arteko ezkontzarekin zigilatu zen. Ezkontza ekainaren 6an ospatu zen Hondarribian zeremonia bitxi baten bitartez.
Hiriko kale estuak bete zituzten gorteko pertsonaiek, zaldunek, zerbitzariek, jantzi ikusgarriz (Meninen antzekoak) jantzitako damek… Inguruko lurraldeetako eta Frantziako erresumako pertsonaia ospetsuak ere bertan izan ziren. Xehetasun bat besterik ez zen falta, baina garrantzi handikoa: ezkongaia. Izan ere, ezkontza “ahalordez” ospatu zen. Luis XIV erregea Donibane Lohizunen gelditu zen, bertan berretsiko baitzen, egun batzuk beranduago ospatutako zeremonian, aurrez hartutako konpromisoa. Den-dena gustu barrokoarekin bat etorriz, hots, ahalik eta korapilatsu, sofistikatu eta konplexuen eginez.
Hurrengo egunean, Felipe IV.ak elkarrizketa bat izan zuen bere arrebarekin, Frantziako erregina amarekin, 25 urtez ikusi gabe egon ostean. Hondarribian gondola eder batean ontziratu zen eta bere alaba ondoan zuela, Faisaien uhartera bideratu zen topo egiteko.
Bien bitartean, Luis XIV.a, 20 urte dituen pertsonaren suhartasunarekin, bere emaztea ezagutzeko irrikatan zegoen. Nagikeria guztiak alde batera utzi eta Donibane Lohizunen zaldia hartuta 18 kilometro egin zituen uharteraino, bere emazte berria isilpean ikuskatzera, beste pertsona baten atzean jarrita. Emaztea jabetu zen erregea han zela, eta erabat aztoratu zen.
Elkarrizketa amaitu zenean, jarraigoak ibaian zehar itzulera egin zuen eta Frantziako erregeak ibaian behera jarraitu zion bere zaldi kementsuaren gainean, ibai bazterretik lagunduz. Une batean gelditu egin zen bere emaztea arretaz behatzeko, eta pasatzerakoan agur maiestatetsua egin zion. Felipe VI.ak txapelarekin erantzun zion… baita zutik jarrita, agur xelebrearekin Maria Teresak ere.
Zeremonia horiek guztiek Hondarribiraino aparteko gonbidatua ekarri zuten: Diego Velázquez pintore bikaina. Berak erregearen ostatari nagusiaren kargua zuen. Patxadatsua, arduratsua eta leiala, Velázquez Felipe IV.aren konfiantzazko gizona zen eta bere ardura zen guztia behar bezala egotea aukerak eskatzen zuen duintasun eta luxuarekin: gurdiak, errezelak, tapizak, apaingarriak… Hain gertakari garrantzitsuan ezer ezin zitekeen gaizki atera. Dena den, bidaiak berarentzat zorigaitzezko ondoreak izan zituen. Lanak eta bidean emandako 72 egun luzeek pintorea ahituta utzi zuten. Madrilera itzuli zenean gaixotu eta egun gutxi batzuetan hil zen. 61 urte zituen eta bere emazteak hilobira lagundu zion zazpi egun geroago.
GAINBEHERA
1638ko setioak eta bere ondorioak, baita Pirinioetako bakeak ere Hondarribiaren garai gorena markatu zuten, baina une horretan ere bere gainbeherari ekin zitzaion. Harrezkero, udalerriaren historian gainbehera motel eta luzea suertatu zen.
Hormen barruko barrutian 2.000 pertsona inguru bizi ziren, baina pixkana biztanleak gutxitzen hasi ziren. Tokiaren garrantzi militarrak ere atzera egin zuen, Donostiaren eta Irunen beraren onuran. Nahiz eta XVIII. mendean oraindik bi aldiz setiatu, garrantzia galduz joan zen.
Irun oraindik Hondarribiaren mugapean zegoen, Pasaia eta Lezoren antzera. Horiek guztiek bereizteko eskatu zuten XVII. mendearen hasieran, hiribilduaren titulua lortze aldera udalerri askori jarraiki. Baina Hondarribiak independentziaren aurka irmoki egin zuen, merkataritza-monopolioa aurrera ateratzeko azkeneko aukera baitzen. Koroak behin eta berriz babestu zuen, beti leiala eta ausarta izan zitzaion gunea ez baitzuen kaltetu nahi.
Irunek kementsu saiatzen jarraitu zuen, 1766an bereiztea lortu arte. Ildo horri eutsiz, hainbat mendez izandako auzi eta liskarrak amaitu ziren. Ordurako Irunek Hondarribiak baino biztanle gehiago zituen eta toki militar garrantzitsuagoa zen. Hiribildu zaharraren zortea erabakita zegoen.
Azkeneko ezpata-kolpea 1794an iritsi zen. Urte hartan Frantziako iraultzaileak herrian sartu ziren, 7 egunez setiatu ondoren. Lehenengo helburua Santa Maria eliza izan zen. Bertako santuei uniformea ipini zieten eta harresietan jarri zituzten, itxuraz, toki kolpatua zaintzeko. Gero hirian zehar lapurtu eta suntsitzen ibili ziren. Gazteluan hondamendi handia sortu zuten eta harresien erdia lehertu ere bai.
Horrekin gune militarra amaitu zen. Bere historian herria 9 aldiz setiatu zuten eta hura azkenekoa zen. Kalteak ebaluatzeko bisitatu zuten jeneralek eta heriotza besterik ez zuten ziurtatu: toki gotortua dagoeneko ez zen existitzen.
Hartan udalerria oso erraz erori zen eta ausart borrokatzeko gaitasuna zalantzan jarri zen. Ikerketa militarra ireki zuten eta ondorioekin bat etorriz, herriak bere eginkizunak bete zituen eta, ondorioz, 1638an irabazitako ohoreak kontserbatzen jarraitzeko aukera izan zuen: “hiri oso zintzoa, oso leiala eta oso ausarta”. Zalantza guztiak argitzeko, erregeak bost urte geroago “betiere oso leiala” titulua eman zion, behin eta berriz eskatutakoari erantzuteko.
Udalerriak XIX. mendeari krisi sakonean murgilduta aurre egin zion: aurriez beteta eta soilik arrantza nahiz nekazaritza apalaren ikuspuntu ekonomikoarekin. Alabaina, mendearen amaieran turismoa aberastasun-iturri berri eta itxaropentsu modura sortzen hasi zen. Gero eta udatiar gehiago zeuden eta herri bezala zabaltzen nahiz berriz definitzen lagundu zioten lehen mailako toki turistiko bihurtu arte.
GAURKOTASUNA
Gaur egun, Hondarribiak –1980az gero udalerriaren izen ofiziala- 16.500 biztanle ditu eta udan 40.000ra iristen dira. Usadioz biztanleak hiru taldetan banatuta egon dira eta berezko ezaugarriak nahiz nortasuna izan dituzte: barruti harresituan bizi direnak edo kaletarrak, itsas auzokoak ala portuarrak eta Jaizkibelgo mendi-mazelan sakabanatuta bizi direnak edo baserritarrak. Gaur egun asko urbanizazio modernoetan bizi dira, beraz, aldeak desagertu dira eta dagoeneko lehia mitikoaz ez da ezer gelditzen. Izan ere, 80ko hamarkadara arte iraun zuen.
Ekonomiari dagokionez, alderdirik nabarmenena industriarik eza da. Berariaz saihestu nahi izan zen Hondarribiak industria-garapena jasatea eta gaur egun lo egiteko herri bilakatu da, biztanle gehienek kanpoan lan egiten baitute.
Bizimodu bezala nekazaritza baserritarra ia desagertu da: udalerrian oraindik 250 baserri baino gehiago daude, baina baratze txikiak dituzte, euren kontsumorako eta jatetxeei nahiz tokiko dendei hornitzeko.
Hondarribiak, ordea, oraindik itsas kokagune garrantzitsua jarraitzen du izaten: bere arrantza-portua, bakarrik itsasbazterreko arrantzarako, Gipuzkoako nagusia da, Getariakoarekin batera. Dena den, jarduketa hori ere gainbehera dator eta ekonomiaren % 5 besterik ez da.
Tokiko ekonomia gehienak zerbitzuen sektorean eta, batik bat, turismoan dihardu.
Ohiz kanpoko monumentu-ondareaz, arrantzaleen auzoaz eta hondartzaz gain, Hondarribiak natur ingurune ederra du, bai kostalderantz, baita mendirantz ere. Beste arlo erakargarri batzuk dira urte guztian zehar antolatzen diren herri-jarduketen aniztasun handia eta, noski, bere jai ospetsuenak: alardea, kutxa, San Pedro, Aste Santua… Horietan guztietan herriak jende asko hartzen du.
Hondarribiko hirigune historikoko harresiak gaur egun